چندصدایی و گفتگو در تذکره الاولیا ( بر اساس نظریات میخائیل باختین )

تذکره الاولیا کتابی است که به شرح حال هفتاد و دو تن از مشایخ طریقت اختصاص یافته است.اما بسیاری از حکایت های این کتاب در واقع در قالب گفتگو بیان شده اند. از این گذشته در تذکره الاولیا تنها صوفیان حضور ندارند. در کنار آنها شاهد حضور اقشار و گروه های بسیار متنوعی از مردمان کوچه و بازار و اصحاب قدرت و علم هم هستیم. این چنین فضایی زمینه ای مناسب برای بررسی کتاب از منظر گفتگوگرایی را فراهم کرده است. در تذکره الاولیا یک بار به جستجوی تک صدایی رفته ایم و در آن اقتدار ‏ سکوت ‏ محرم و نامحرم و فرار از گفتگو را یافته ایم و یک بار بهد دنیال گفتگو رفته ایم و در آن تساهل و مدارا و پذیرای سخن غیر بودن را دیده ایم. یک جا مریدی را به خاطر کوچکترین خطایی ملامتی سخت می کنند و یک جا از زبان سگی راه نجات را می یابند. در فصل های سه و چهار این پژوهش ( که بدنه اصلی کار هستند) چنین جنبه هایی از تذکره الاولیا نمایان شده. به طوری که خواننده به خوبی حس می کند که کتاب عطار از منظر گفتگو گرایی کتابی یک دست نیست. و گویی در آن جنگی برپاست. از یک سو گرایش به این دارد که همه عالم را سخنگوی حق و نشانه خدای ببیند و به همگان اجازه حرف زدن بدهد و از سویی هر کسی را محرم راز الهی نمی داند و می خواهد سکوت کند و از خلق کناره بگیرد. نقش عطار در این میان راوی ساده نیست. تمایلات شخصی خود او به خوبی در کتاب بازتاب یافته است. احترام عمیق او به صوفیان موجب شده که او در هر چه شگفت انگیز تر کردن حکایت ها بکوشد و این کار هرچند تجلی آنها را بالا برده اما با دور کردن آنها از زمینه گفتگویی راه گفتگو با کتاب را محدود کرده است. در نهایت به این نتیجه رسیده ایم که تذکره الاولیا متنی یک دست نیست.و و نه تنها در درون خودش گفتگویی میان دو گرایش تک صدا و چند صدا دارد بلکه در خارج هم وارد گفتگو با دیگران می شود . گفتگویی که پژوهش ما یکی از آنها ست.